Khởi động dần cải cách tiền lương sau hai lần lỡ hẹn
Năm 2022 là thời điểm chuẩn bị nguồn lực tạo đà thực hiện cải cách chính sách tiền lương trong khu vực công, và tính toán khởi động lại việc đàm phán lương tối thiểu vùng trong khu vực doanh nghiệp. Quá trình này sẽ phụ thuộc rất lớn vào tình hình kiểm soát Covid-19 lẫn khả năng phục hồi của nền kinh tế.
Chính sách cải cách tiền lương được Trung ương đặt ra từ năm 2018, dự kiến thực hiện từ tháng 7/2021. Song do đại dịch, lộ trình cải cách lùi thời điểm liên tiếp, sang 1/7/2022 rồi sau năm 2022.
Ông Phạm Minh Huân, nguyên Thứ trưởng Lao động Thương binh Xã hội, đưa ra hai kịch bản về thời điểm cải cách tiền lương. Theo đó, nếu dịch được khống chế và kinh tế phục hồi dần, Trung ương cần chuẩn bị nguồn lực để thực hiện cải cách ngay đầu hoặc giữa năm 2023. Ở kịch bản xấu hơn, dịch vẫn kéo dài và diễn biến phức tạp, thời điểm cải cách tổng thể có thể tiếp tục lùi, song cần tăng lương cho cán bộ, công chức sau hai năm liên tiếp không điều chỉnh.
Tiền lương khu vực công phụ thuộc rất lớn vào ngân sách, nên từ năm 2022, các cơ quan cần chuẩn bị dần nguồn lực cho cải cách; xem lại quá trình tinh giản biên chế, sắp xếp bộ máy hành chính; sớm có giải pháp tổng thể phục hồi kinh tế - xã hội, tăng nguồn thu vào ngân sách thì mới có nguồn thực hiện cải cách.
Về lương tối thiểu vùng, hai mùa đàm phán diễn ra song chưa thể tăng do chịu tác động của Covid-19. Trong bối cảnh Việt Nam đặt mục tiêu phủ xong mũi 3 cho người trên 18 tuổi trong quý I/2022, cùng lúc với phiên họp của Hội đồng tiền lương quốc gia. Tổng liên đoàn lao động Việt Nam cho rằng đây là thời điểm nên khởi động lại việc điều chỉnh lương tối thiểu vùng.
Thực tế, nếu điều chỉnh tăng thêm vài trăm nghìn đồng mỗi vùng cũng là để bù đắp chi phí giá cả tăng lên trong hai năm qua. Song người lao động vẫn rất mong chờ, bởi trong bối cảnh thu nhập eo hẹp, nhận thêm vài trăm nghìn mỗi tháng cũng là điều "đáng quý".
Lương cơ sở và lương tối thiểu vùng chưa điều chỉnh, song lương hưu và trợ cấp xã hội, trợ cấp bảo hiểm sẽ tăng 7,4% từ 1/1/2022. Người hưởng lương hưu, trợ cấp trước ngày 1/1/1995 sẽ được điều chỉnh đạt 2,5 triệu đồng một tháng. Người hưởng thấp hơn 2,3 triệu đồng được tăng thêm 200.000 đồng mỗi tháng; người hưởng từ 2,3 đến dưới 2,5 triệu đồng được điều chỉnh đủ 2,5 triệu đồng. Tổng kinh phí dành cho điều chỉnh dự kiến 12.650 tỷ đồng.
Chờ những thay đổi căn cơ trong chính sách BHXH
Năm 2022, dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi sẽ được lấy ý kiến rộng rãi trước khi trình lên Chính phủ và dự kiến có nhiều thay đổi căn cơ. Hai bài toán lớn đặt ra là làm thế nào để mở rộng diện bao phủ BHXH và hạn chế rút BHXH một lần?
Diện bao phủ BHXH hiện nay còn khá mỏng, chỉ chiếm trên 30% lực lượng lao động trong độ tuổi, cụ thể hơn 16 triệu người tham gia BHXH bắt buộc và 1,3 triệu người đóng BHXH tự nguyện. Còn khoảng 35 triệu lao động khu vực phi chính thức chưa tham gia, đồng nghĩa với không có lưới an sinh bao phủ khi gặp cú sốc như Covid-19.
Lần này, cơ quan soạn thảo tính đến việc bổ sung nhóm đóng bắt buộc, gồm các hộ kinh doanh cá thể, người quản lý doanh nghiệp; đồng thời thiết kế chế độ hưu trí đa tầng để thu hút lao động tham gia. Bộ cũng tính toán sửa điều kiện để hưởng lương hưu, rút dần số năm đóng BHXH từ 20 xuống còn 15 năm, tiến tới 10 năm để nhiều người tiếp cận hưu trí.
Một số chuyên gia nhận định, rút ngắn năm đóng song mức hưởng bao nhiêu là điều cần tính toán kỹ. Quy định hiện hành đóng đủ 20 năm BHXH hưởng lương hưu 45% bình quân cả quá trình đóng. Nếu giảm xuống 10 – 15 năm, mức hưởng còn khoảng 20 - 25%. Như vậy lương hưu tính ra không đủ sống càng khó mở rộng diện bao phủ.
Với khu vực BHXH tự nguyện, cần bổ sung nhiều quyền lợi, như thai sản cho lao động nữ; ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp cho lao động nam, thay vì chỉ có hai quyền lợi cơ bản là hưu trí và tử tuất. Tăng tiền hỗ trợ đóng từ ngân sách nhà nước và bỏ quy định mức đóng tối thiểu với người lao động, để đảm bảo sau khi đóng BHXH họ không bị nghèo hóa.
Cơ quan quản lý cũng nên tính đến chính sách hỗ trợ cho gia đình có người phụ thuộc, như hỗ trợ cho con đi học hoặc trợ cấp cho bố mẹ già, đổi lại người lao động phải tham gia BHXH. Về lâu dài, cần đưa những công việc phi chính thức có quan hệ hoặc hợp đồng lao động để những người này tham gia BHXH bắt buộc, mở rộng diện bao phủ.
Khi những chính sách trên được thực hiện đồng bộ, tình trạng rút BHXH một lần được kỳ vọng sẽ giảm. "Nhận một cục" là chính sách các nhà quản lý đều tính toán thiết kế lại sau hai lần sửa đổi Luật Bảo hiểm xã hội vào các năm 2006 và 2014. Hàng triệu lao động rời khỏi Quỹ hưu trí, bình quân 750.000 người mỗi năm, về lâu dài có thể trở thành gánh nặng đối với ngân sách nhà nước khi phải chi trợ cấp cho nhóm này bởi về già họ không có lương hưu.
Ở dự thảo sửa đổi lần này, ông Trần Hải Nam, Vụ phó Bảo hiểm xã hội, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, thông tin cơ quan soạn thảo không tính toán đến việc đưa ra rào cản với việc rút BHXH một lần. Thay vào đó, chính sách có thêm nhiều điều khoản khuyến khích lao động tiếp tục ở lại hệ thống, song nội dung cụ thể chưa được công bố.
Ông Nam nhìn nhận thực tế việc lao động rút BHXH một lần cũng là "bất đắc dĩ" khi thu nhập không còn, không có trợ cấp. Cho nên cũng cần nhìn nhận lại việc các bộ ngành đã làm tốt vai trò của quản trị thị trường lao động, đảm bảo cho doanh nghiệp duy trì sản xuất để giữ việc làm, hạn chế sa thải lao động hay chưa.
Vì vậy, ngoài điều chỉnh chính sách rút một lần, cần có những "giá đỡ" tốt hơn với người lao động, như: Duy trì việc làm; thay đổi chính sách trợ cấp thất nghiệp. Quỹ Bảo hiểm thất nghiệp vẫn đang kết dư hàng chục nghìn tỷ đồng, trong khi người lao động mất việc hàng loạt và điều kiện nhận trợ cấp rất chặt chẽ, mức hưởng còn thấp. Sau cú sốc Covid-19, các cơ quan quản lý nên tính đến việc thay đổi để bảo hiểm thất nghiệp thực sự trở thành "giá đỡ" cho lao động trong thời gian tìm việc làm mới, để họ ít tính đến rút khoản BHXH một lần.
Chính sách tổng thể phục hồi thị trường lao động
Chưa có số liệu thống kê chính thức, nhưng ước tính hàng triệu lao động từ phía Nam đã hồi hương trong và sau đợt dịch, kéo dài từ tháng 7 đến giữa tháng 10. Hơn 2 triệu công nhân mất việc, nghỉ giãn việc, giảm thu nhập.
Khảo sát của Đại học Kinh tế TP HCM dự báo trong số 1,3 triệu lao động đã rời TP HCM, chỉ khoảng 520.000 người sẽ quay lại; 230.000 người chưa có kế hoạch và 140.000 người không quay lại.
Khi TP HCM mở cửa, Trung tâm Dịch vụ việc làm thanh niên cùng các tỉnh đã tổ chức hàng loạt buổi tư vấn, giới thiệu việc làm cho lao động song số lượng đăng ký không nhiều. Những người bám trụ thành phố cũng sẵn sàng thay đổi công việc từ lâu dài sang ngắn hạn để ứng phó với các đợt dịch, khiến cho các nhà máy thiếu lao động cuối năm, nhất là những đơn hàng cần hoàn thành trước Tết Nguyên đán.
Trong Chương trình hỗ trợ phục hồi và phát triển thị trường lao động, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội đã đưa ra hàng loạt giải pháp nhằm thu hút lao động ngoại tỉnh quay lại thành phố làm việc, như: Hỗ trợ chi phí sinh hoạt tối thiểu, đi lại, y tế, hỗ trợ tiền mặt trực tiếp hoặc sắp xếp nơi ở tạm thời...
Một trong những giải pháp trước mắt, chống đứt gãy sản xuất là tăng giờ làm thêm ở tất cả các ngành nghề, gỡ trần làm thêm 40 giờ mỗi tháng mà vẫn khống chế tối đa 300 giờ mỗi năm, kéo dài đến hết năm 2024. Song các chuyên gia cho rằng chỉ nên tăng một số ngành; kinh tế phục hồi đến đâu gỡ quy định đến đó. Các cơ quan quản lý cũng phải có kế hoạch giám sát để đảm bảo thực hiện đúng giờ làm thêm quy định, bởi người lao động luôn trong thế yếu khi đàm phán với giới chủ.
Song những chính sách trên chỉ mang tính ngắn hạn và quan trọng là cần nguồn lực. Lần đầu tiên, kỳ họp bất thường của Quốc hội khóa XV đầu tháng 1/2022 sẽ cho ý kiến về chương trình tổng thể phục hồi kinh tế - xã hội mà Chính phủ xây dựng. Một trong năm giải pháp chính là đảm bảo an sinh và hỗ trợ việc làm, kỳ vọng sẽ có những chính sách đột phá, lâu dài hơn cho thị trường lao động.
Hồng Chiêu