Nếu nhiều anh em làm khoa học thì mỗi hai tuần hay mỗi tháng thường có mấy tập san chuyên ngành công bố những thử nghiệm hay tin tức khoa học trong ngành. Ngày xưa sếp mình đi công tác nước ngoài cũng hay mang về những cuốn tập san như thế và dần dần trên kệ của văn phòng chất đầy các tập san khoa học đến nỗi mỗi lần dọn văn phòng là một cơn ác mộng. Những cuốn tập san đứng đó chịu ẩm mốc, bụi bặm của thời gian vì không ai rờ tới khi cần một thông tin hay kết quả khoa học trong ngành vì bây giờ chỉ cần lên internet là có tất cả (hoặc gần như tất cả nếu không trả tiền đăng ký đọc). Nhưng những cuốn tập san đó là cách xuất bản có hàng trăm năm nay trong giới làm khoa học: vẫn còn những bài báo khoa học, vẫn còn phải gửi để thẩm định (peer review), vẫn phải có những biên tập viên cho phép bài báo đó được xuất bản trên tạp chí của họ hay không.
Hệ thống này có nhiều vấn đề, nếu không muốn nói là lớn. Vấn đề nổi cộm hơn cả chính là thiên kiến xuất bản (publication bias), nghĩa là người bình duyệt và người biên tập có xu hướng cho xuất bản những bài báo có kết quả tích cực hoặc đáng xem. Hệ quả là các nhà khoa học có xu hướng tạo ra kết quả “tốt hơn” bằng nhiều cách khác nhau trong thiết kế nghiên cứu, và đôi khi còn gian lận để tạo ấn tượng với những người cho phép xuất bản. Điều này làm méo mó cái nhìn của chúng ta về những gì đã thực sự xảy ra.
Cách các tập san xuất bản các bài báo khoa học có thể được điều chỉnh theo một số cách khác nhau. Chẳng hạn như quyết định xuất bản một bài báo có thể được dựa trên phương pháp của nghiên cứu đó, hơn là kết quả của nó (và hiện tại nhiều tập san đã làm theo cách này). Hay các nhà khoa học cứ mặc định công bố tất cả nghiên cứu của họ, và các tập san sẽ quản lý, hơn là quyết định, kết quả nào sẽ cho bàn dân thiên hạ biết. Hoặc có thể chúng ta bỏ hoàn toàn các bài báo khoa học. Các nhà khoa học bị ám ảnh với các bài báo - cụ thể là có tên trên nhiều bài báo khoa học sẽ “làm đẹp” CV của họ hơn. Nên nếu đề xuất bỏ hoàn toàn bài báo thì có vẻ hơi “quá trớn”. Nhưng sự ám ảnh đó chính là vấn đề.
Thêm nữa là chuyện chỉnh lỗi. Những bài báo khoa học vẫn mắc lỗi. Lấy một ví dụ, khi khảo sát hàng ngàn bài báo tâm lý học, người ta thấy rằng hơn 50% trong số đó có một lỗi thống kê, và hơn 15% có một lỗi nghiêm trọng có thể đảo ngược kết quả. Sửa chữa những lỗi này với bài báo giấy thì vất vả gian truân: tác giả phải viết đến tập san, rồi bức thư đó cần được đọc bởi những người biên tập lúc nào cũng bận rộn, và thuyết phục họ xuất bản một bài báo ngắn để sửa lỗi. Nhiều nhà khoa học khi yêu cầu sửa lỗi cảm thấy vô cùng bế tắc, và nhiều khi bị các tập san lờ đi. Từ đây, chúng ta có thể thử tưởng tượng được số lỗi trong các bài báo không được chỉnh sửa nhiều như thế nào.
Cuối cùng, dữ liệu. Ngày xưa, việc chia sẻ dữ liệu thô của bài báo với độc giả gần như là không thể. Nhưng bây giờ chuyện này vô cùng đơn giản bằng cách tải dữ liệu lên các kho lưu trữ mở. Tuy nhiên, chúng ta vẫn đang sống trong thời kỳ xa xưa chứ không phải là kỷ nguyên hiện đại: các bài báo vẫn không có dữ liệu kèm theo; do đó, không cho phép người đọc và người xem xét thấy được bức tranh toàn cảnh.
Giải pháp cho tất cả vấn đề này đó là sử dụng internet. Chúng ta có thể chuyển các bài báo thành các trang web nhỏ để công bố kết quả của nghiên cứu. Điều này không chỉ cho mọi người một cái nhìn toàn cảnh từ công đoạn thu thập dữ liệu cho đến phân tích và viết bài - dữ liệu sẽ được bổ sung trên website cùng với đó là mã thống kê để phân tích, và ai cũng có thể phân tích và kiểm tra xem kết quả có giống như trên bài báo hay không - nhưng bất kỳ sai sót nào đều có thể được sửa một cách nhanh chóng và hiệu quả, với thông tin thời gian của những bản cập nhật đều được ghi dấu.
Điều này sẽ là một cải tiến lớn cho tình trạng hiện tại, khi mà phân tích và viết bài hoàn toàn là chuyện ít ai biết, sau đó các nhà khoa học quyết định liệu có công bố kết quả hay không. Chắc chắn là việc công khai dữ liệu và mã phân tích thống kê có thể sẽ tạo ra những kết quả khó giải thích khi người đọc tự chạy kết quả của riêng họ dựa trên dữ liệu và mã thống kê được cung cấp - nhưng đó mới chính là bản chất của khoa học. Ngoài ra còn có những lợi ích khác của việc ứng dụng công nghệ vào việc xuất bản, ví dụ như nếu đó là một nghiên cứu dài hạn về khí hậu hoặc về sự phát triển trẻ em, việc thêm dữ liệu qua các năm sẽ mang tới một bức tranh tổng thể tốt hơn.
Biết là thế nhưng trước mắt vẫn có những rào cản để thực hiện những thay đổi vừa liệt kê ở trên. Một số rào cản liên quan tới kỹ năng. Viết bài bằng Word rồi gửi tới tập san như hiện tại dễ dàng hơn rất nhiều so với làm một trang web nhỏ và đưa dữ liệu, mã phân tích thống kê cũng như diễn giải lên đó. Quan trọng hơn, vai trò của thẩm định (peer review) sẽ như thế nào? Một gợi ý có thể là các nhà khoa học thuê những nhóm chuyên gia để tìm những lỗ hổng trong các phát hiện của nghiên cứu. Nhưng ai sẽ trả tiền cho những chuyên gia này vẫn còn là câu hỏi còn bỏ ngỏ.
Tuy loài người đã có những bước tiến phi thường trong rất nhiều lĩnh vực khác nhau của khoa học, chúng ta vẫn bị mắc kẹt ở mô hình xuất bản cũ và có nhiều thiếu sót. Một số tập san đã theo hướng sử dụng trang web thay vì xuất bản giấy. Có lẽ đã đến lúc để thay đổi.
Hệ thống này có nhiều vấn đề, nếu không muốn nói là lớn. Vấn đề nổi cộm hơn cả chính là thiên kiến xuất bản (publication bias), nghĩa là người bình duyệt và người biên tập có xu hướng cho xuất bản những bài báo có kết quả tích cực hoặc đáng xem. Hệ quả là các nhà khoa học có xu hướng tạo ra kết quả “tốt hơn” bằng nhiều cách khác nhau trong thiết kế nghiên cứu, và đôi khi còn gian lận để tạo ấn tượng với những người cho phép xuất bản. Điều này làm méo mó cái nhìn của chúng ta về những gì đã thực sự xảy ra.
Cách các tập san xuất bản các bài báo khoa học có thể được điều chỉnh theo một số cách khác nhau. Chẳng hạn như quyết định xuất bản một bài báo có thể được dựa trên phương pháp của nghiên cứu đó, hơn là kết quả của nó (và hiện tại nhiều tập san đã làm theo cách này). Hay các nhà khoa học cứ mặc định công bố tất cả nghiên cứu của họ, và các tập san sẽ quản lý, hơn là quyết định, kết quả nào sẽ cho bàn dân thiên hạ biết. Hoặc có thể chúng ta bỏ hoàn toàn các bài báo khoa học. Các nhà khoa học bị ám ảnh với các bài báo - cụ thể là có tên trên nhiều bài báo khoa học sẽ “làm đẹp” CV của họ hơn. Nên nếu đề xuất bỏ hoàn toàn bài báo thì có vẻ hơi “quá trớn”. Nhưng sự ám ảnh đó chính là vấn đề.
Thêm nữa là chuyện chỉnh lỗi. Những bài báo khoa học vẫn mắc lỗi. Lấy một ví dụ, khi khảo sát hàng ngàn bài báo tâm lý học, người ta thấy rằng hơn 50% trong số đó có một lỗi thống kê, và hơn 15% có một lỗi nghiêm trọng có thể đảo ngược kết quả. Sửa chữa những lỗi này với bài báo giấy thì vất vả gian truân: tác giả phải viết đến tập san, rồi bức thư đó cần được đọc bởi những người biên tập lúc nào cũng bận rộn, và thuyết phục họ xuất bản một bài báo ngắn để sửa lỗi. Nhiều nhà khoa học khi yêu cầu sửa lỗi cảm thấy vô cùng bế tắc, và nhiều khi bị các tập san lờ đi. Từ đây, chúng ta có thể thử tưởng tượng được số lỗi trong các bài báo không được chỉnh sửa nhiều như thế nào.
Cuối cùng, dữ liệu. Ngày xưa, việc chia sẻ dữ liệu thô của bài báo với độc giả gần như là không thể. Nhưng bây giờ chuyện này vô cùng đơn giản bằng cách tải dữ liệu lên các kho lưu trữ mở. Tuy nhiên, chúng ta vẫn đang sống trong thời kỳ xa xưa chứ không phải là kỷ nguyên hiện đại: các bài báo vẫn không có dữ liệu kèm theo; do đó, không cho phép người đọc và người xem xét thấy được bức tranh toàn cảnh.
Giải pháp cho tất cả vấn đề này đó là sử dụng internet. Chúng ta có thể chuyển các bài báo thành các trang web nhỏ để công bố kết quả của nghiên cứu. Điều này không chỉ cho mọi người một cái nhìn toàn cảnh từ công đoạn thu thập dữ liệu cho đến phân tích và viết bài - dữ liệu sẽ được bổ sung trên website cùng với đó là mã thống kê để phân tích, và ai cũng có thể phân tích và kiểm tra xem kết quả có giống như trên bài báo hay không - nhưng bất kỳ sai sót nào đều có thể được sửa một cách nhanh chóng và hiệu quả, với thông tin thời gian của những bản cập nhật đều được ghi dấu.
Điều này sẽ là một cải tiến lớn cho tình trạng hiện tại, khi mà phân tích và viết bài hoàn toàn là chuyện ít ai biết, sau đó các nhà khoa học quyết định liệu có công bố kết quả hay không. Chắc chắn là việc công khai dữ liệu và mã phân tích thống kê có thể sẽ tạo ra những kết quả khó giải thích khi người đọc tự chạy kết quả của riêng họ dựa trên dữ liệu và mã thống kê được cung cấp - nhưng đó mới chính là bản chất của khoa học. Ngoài ra còn có những lợi ích khác của việc ứng dụng công nghệ vào việc xuất bản, ví dụ như nếu đó là một nghiên cứu dài hạn về khí hậu hoặc về sự phát triển trẻ em, việc thêm dữ liệu qua các năm sẽ mang tới một bức tranh tổng thể tốt hơn.
Biết là thế nhưng trước mắt vẫn có những rào cản để thực hiện những thay đổi vừa liệt kê ở trên. Một số rào cản liên quan tới kỹ năng. Viết bài bằng Word rồi gửi tới tập san như hiện tại dễ dàng hơn rất nhiều so với làm một trang web nhỏ và đưa dữ liệu, mã phân tích thống kê cũng như diễn giải lên đó. Quan trọng hơn, vai trò của thẩm định (peer review) sẽ như thế nào? Một gợi ý có thể là các nhà khoa học thuê những nhóm chuyên gia để tìm những lỗ hổng trong các phát hiện của nghiên cứu. Nhưng ai sẽ trả tiền cho những chuyên gia này vẫn còn là câu hỏi còn bỏ ngỏ.
Tuy loài người đã có những bước tiến phi thường trong rất nhiều lĩnh vực khác nhau của khoa học, chúng ta vẫn bị mắc kẹt ở mô hình xuất bản cũ và có nhiều thiếu sót. Một số tập san đã theo hướng sử dụng trang web thay vì xuất bản giấy. Có lẽ đã đến lúc để thay đổi.
