भुटानी शरणार्थीले गुमाए अभिभावक

धुलाम्मे बगरमाथि रेडक्रस सोसाइटीले बनाइदिएको खरका स–साना छाप्रोमा भोकै–तिर्खै बसेका उनीहरूलाई सुरक्षित र अभिभावकीय दायित्व प्रदान गर्ने व्यक्ति पनि थिए उनी । स्वच्छ पानी र स्वस्थकर खाना खान नपाउँदा शिविरमा झाडापखालाले झन्डै सोत्तर बनाउन लागेको अवस्थामा राईले उपचार गरेर ज्यान जोगाएका थिए । उनको त्यो उपचार सम्झेर आज पनि भुटानी शरणार्थीहरू धन्यवाद दिन्छन् । कनकाई किनारमा राईले बिरामीको उपचार मात्रै गरेनन्, नेपाल सरकारसँग समन्वय गर्दै दातृ निकायको सहयोगको पहलकदमी पनि लिए । फलस्वरूप त्यो बेला उनीहरूलाई सहयोग गर्न शरणार्थीसम्बन्धी राष्ट्रसंघीय उच्चायोग (यूएनएचसीआर) ले जिम्मेवारी लिएको थियो ।

भुटानी शरणार्थीको घरफिर्ती अभियान र अधिकारको लडाइँमा ३ दशकदेखि सक्रिय रहिआएका उनै नेता ७४ वर्षे राईको आइतबार बिहान विराटनगरको नोबेल अस्पतालमा निधन भएको छ ।

डा.राईलगायतकै नेतृत्वमा करिब एक लाख शरणार्थीलाई झापा र मोरङका सातवटा शिविरमा सुरक्षित व्यवस्थापन गरिएको थियो । शरणार्थीको गाँस, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्यलगायतको सुनिश्चितता पनि भएको थियो । त्यसपछि डा.राईलगायतकै नेतृत्वमा

आफ्नो देश भुटान फर्किन पाउनुपर्ने आन्दोलनको सुरुवात भयो । दमक चोक नजिकको एउटा क्लिनिकमा बिरामी, अस्वस्थ शरणार्थीको निःशुल्क उपचार गर्दै डा.राईले शरणार्थीको नेतृत्व गर्दै स्वदेश फिर्ती आन्दोलन चलाए ।

घरफिर्तीको वार्ता र अभियान असफल भएपछि पश्चिमा राष्ट्रहरूले भुटानी शरणार्थीलाई तेस्रो देश पुनर्वासमा लैजाने कार्यक्रम ल्याए । करिब ८ वर्षसम्म चलेको यो कार्यक्रमबाट १ लाख १३ हजारभन्दा बढी भुटानी अमेरिका, अस्ट्रेलिया, क्यानडा, बेलायतलगायत विभिन्न आठवटा राष्ट्रमा छरिए । झापा र मोरङका सातवटा शिविर खुम्चिएर दुइटामा सीमित बने ।

तर, डा.राईको अडान कहिल्यै कमजोर बनेन । मृत्युनजिक पुग्दासमेत भुटान नै फर्किने उनको अडान आइतबारदेखि अझ अलपत्र बनेको छ । पश्चिमा राष्ट्र पुगेका करिब सवा लाख र नेपालमा रहेका करिब ७ हजार भुटानी अभिभावकविहीन बनेका छन् । डा.भम्पाको अन्तिम संस्कारमा उपस्थित अधिकारवादी नेता टेकनाथ रिजालका बुझाइमा ‘आफ्ना मान्छेका लागि अघि सरेर औंला उठाउन सक्ने सक्षम नेता’ का रूपमा शरणार्थी समुदायले डा.राईलाई चिनेको छ । डा.राईमा रहेका मानवतावादी र परोपकारी मन–वचन–कर्मको सबैले सिको गर्नु जरुरी रहेको रिजालले बताए ।

‘डा.राई हाम्रो भरपर्दो र मजबुत खम्बा हुनुहुन्थ्यो । उहाँको निधनले हामी अहिलेसम्मकै कमजोर अवस्थामा पुगेको महसुस गरिरहेका छौं,’ शरणार्थी शिविर पथरीका क्याम्प सचिव चम्पासिंह राईले भने । आफ्नै देशको माटोमा प्राण त्याग गर्ने उनको सपना अधुरै रहेको उनले सुनाए । ‘हामीले एक जना यस्तो हक्की स्वभावको अभिभावक गुमायौं, जसले हामीमाथि कसैले बदमासी गर्न खाजेको थाहा पाउनासाथ अघि बढेर लड्नु हुन्थ्यो,’ उनले भने,‘समग्र भुटानी शरणार्थी आन्दोलनको शिर ढलेको छ ।’

डा.राईको निधनले शरणार्थी आन्दोलन अब कसरी अघि बढ्छ भन्ने ठूलो अन्योल गराएको पूर्वसचिव युवराज साम्पाङ राईको धारणा छ । ‘हाम्रा मान्छेहरू अमेरिका पुगेका छन् । कोही, अस्ट्रेलिया र क्यानडा पुगेका छन् । तर, भुटानी शरणार्थीका लागि केही कार्यक्रम गर्नुपर्दा पहिला डा.राईसँगै सल्लाह लिनुहुन्थ्यो । यहाँबाट पनि थाहा हुन्छ कि डा.राई कति आवश्यक अभिभावक हुनुहुन्थ्यो,’ उनले भने, ‘उहाँको संघर्ष र समर्पणका लागि हामी सधैं ऋणी रहनेछौं ।’

३० वर्षदेखि भुटानी शरणार्थीको स्वदेश फिर्ती आन्दोलनको नेतृत्व गर्दै आएका राईले आन्दोलनकै क्रममा आफ्ना आफन्त सबै गुमाए । दुई वर्षअघि पत्नी उर्मिलाको निधन भएको थियो । मिर्गौला रोगबाट पीडित उर्मिलाको निधनपछि डा.राई दमकमा एक्लै बस्दै आएका थिए । उनी पेटसम्बन्धी गम्भीर रोगबाट पीडित थिए । तीन वर्षअघि आन्द्रा फुटेर रगत बग्दा महिनौं दिनसम्म थलिएका उनी तीनवटा शल्यक्रियापछि सामान्य हिँडडुल गर्न सक्ने भएका थिए ।

भुटानी राजाका निजी डाक्टर रहेका राई सन् १९९१ मा भुटानबाट नेपालीभाषीलाई लखेट्दा उनी आफ्नै इच्छाले नेपाल आएका थिए । ‘नेपालीभाषी मेरो आमाबुबा, दाजुभाइ तथा दिदीबहिनीलाई चरम यातना दिएर बलजफ्ती देश निकाला गर्दा म भुटानी राजाको दरबारमा बस्न सकिनँ,’ राईले दुई महिनाअघि कान्तिपुरसँगको संवादमा सम्झिएका थिए,‘अनि त म पनि उनीहरूसँगै शरणार्थी हुन नेपाल आइपुगेको हुँ ।’ डा. राईको आइतबारै झापाको पाडाजुगीमा बौद्ध परम्परामा अन्तिम संस्कार गरिएको छ ।