Pelé, de stilist die nog bij leven een mythe werd

Op YouTube staat een filmpje met ‘skills and goals’ van Pelé en wie wil weten waarom de sportwereld vandaag bittere tranen plengt, tonen we graag die vijf minuten. Gekmakende dribbels, weergaloze omhalen, subtiele stiftertjes en verbijsterde verdedigers die de bal door hun benen zien glippen: het is hoofdzakelijk in zwaar gepixeld zwart-wit, maar het is een streling voor het oog.

Sinds hij in 1958 als amper zeventienjarige de wereld veroverde en voor Brazilië de wereldbeker is Pelé synoniem met sambavoetbal. Zijn fijnbesnaarde baltoets werd een maatstaf waaraan latere stilisten werden afgemeten. Zijn frivoliteit deed dromen, zijn kop- en sprongkracht deden monden open vallen. Zijn populariteit was grenzeloos: zijn ploeg Santos ging in 1960 op tour door Europa – waarbij ze ook AA Gent, Beerschot en Anderlecht partij gaven – en honderdduizenden supporters kwamen enkel voor hem. Was hij geblesseerd en speelde Pelé eens een keertje niet bij Santos, dan trok de Braziliaanse topclub thuis op slag de helft minder bezoekers.

Na die eerste keer in Zweden in 1958, veroverde Pelé met een legendarische generatie van de Seleçao in 1962 en 1970 nog twee keer de titel van wereldkampioen. In totaal zou hij 92 interlands spelen voor de Goddelijke Kanaries, waarin hij 77 keer scoorde. Om u een idee te geven hoe waanzinnig veel dat is: Romelu Lukaku scoorde in 104 interlands voor de Rode Duivels 68 keer. Nog duizelingwekkender: in de 1.366 officiële wedstrijden die Pelé in zijn carrière speelde, trof hij 1.282 raak. Nog bij leven werd Pelé zo een mythe.

Korreltje zout

Nu moeten die cijfers misschien met een klein korreltje zout genomen worden, want ze zijn in de loop der jaren al wel eens bijgesteld. Maar de legende van de Zwarte Parel, oftewel de Pérola Negra, zoals hij tijdens zijn carrière al genoemd werd, wordt er niet minder door. Al wordt Pelé daarbij wat geholpen door de romantiek die bij het voetbal uit zijn tijdsperiode hoort. Want er bestaan natuurlijk wel bewegende beelden van zijn carrière, het is voornamelijk een aaneenschakeling van – weliswaar briljante – flitsen. Veel moeten we hebben van de overlevering.

En wat gebeurt er wanneer we het vooral moeten hebben van de overlevering? Een verhaal wordt steeds beter. Pelé zelf bood met graagte een helpende hand, zo blijkt uit de Netflix-documentaire uit 2021 die zijn naam draagt. Eerst zie je hem daarin met veel stelligheid zeggen dat hij er nooit van gedroomd heeft om voetballer te worden. Om even later zonder verpinken te vertellen dat hij, amper tien, zijn ontroostbare vader na de verloren WK-finale van Brazilië tegen Uruguay beloofde: “Ooit win ik de wereldbeker voor jou.”

Eieren of jong, zeggen ze dan, minstens één van de twee verhalen kan dus niet kloppen. Sportjournalist op rust François Colin snapt het wel: niets is zo feilbaar als het menselijk geheugen. Dat van hem trouwens ook, staaft hij meteen met de betere anekdote. “Ik heb Pelé live zien spelen in 1960, met Santos op La Gantoise. Ik was elf en ik herinner me er niets meer van.”

Later zou Colin de wereldvedette nog vaak ontmoeten. Een eerste keer in 1992, in de coulissen van het EK in Zweden, waarna nog een tiental keren volgden. “Een ontzettend vriendelijke man. Niet het type dat verhalen vertelde en waarbij iedereen aan zijn lippen hing. Hij was heel eenvoudig, ook in de manier waarop hij over voetbal sprak. Van hem moest je geen tactische kronkels verwachten. In zijn ogen was voetbal een heel eenvoudig spel. Dat had hij van zijn vader, een voetballer wiens carrière nooit tot bloei kwam. Hij had hem op het hart gedrukt dat voetbal vooral simpel moest zijn.”

Zalige mens

Het is vast toeval, maar het eerste woord dat in gewezen voetballer Leo Van der Elst opkomt wanneer we hem naar Pelé vragen is hetzelfde: simpel. “Ik herinner me nog goed dat mijn broer dat altijd zei: zo’n simpele, doodgewone man, om toch de beste voetballer aller tijden geweest te zijn. Een zalige mens, zei hij altijd.”

Die broer, dat is wijlen Swat Van der Elst. In 1980 was hij een seizoen lang speler van New York Cosmos, waar het soortelijk gewicht aan wereldvedetten op dat moment het maximum benaderde. Toen Van der Elst landde in New York werd hij opgewacht door een limousine en Pelé zelve. Die had zijn carrière, na een leven lang te spelen voor Santos, in ruil voor een aanzienlijke boost van zijn spaarboekje beëindigd bij de rijkeluizenclub uit de Big Apple en vervulde er nog een pr-functie. “Er is een foto van hen samen, die Pelé ook gesigneerd heeft. Die hing op in de snookerzaak die mijn broer na zijn carrière uitgebaat heeft. Hij was daar zo fier op.”

Voor Leo Van der Elst betekent het overlijden van Pelé daarom nog net wat meer dan voor een andere voetballiefhebber. “Op 1 januari is het zes jaar geleden dat mijn broer een hartaanval kreeg. Het is een moeilijke periode voor ons. Maar ik ben blij dat ik nog gebeld word om over hem te praten en mijn broer zo kan eren.”

Zelf heeft de jongste Van der Elst ook een kleine Pelé-anekdote. “Ik organiseer vaak quizzen. Het is een van mijn favoriete vragen: wat is de echte naam van Pelé? Er zijn er nooit veel die dat weten”, zegt hij schalks.

Edson Arantes do Nascimento is het juiste antwoord, en hij werd in 1940 geboren in Três Corações, een stad in het zuidoosten van Brazilië. Hij kende er een jeugd in armoede, ontsnapte aan de realiteit door te voetballen. Doordat hij dat steevast deed op blote voeten en op een ondergrond die een soepel rollende bal onmogelijk maakte, ontwikkelde hij daar zijn verfijnde techniek.

“Pelé werd geboren toen ik ongeveer zes jaar was”, vertelde de legendarische voetballer zelf ooit aan François Colin. Het was een scheldnaam, of zo interpreteerde de Braziliaan het zelf toch. Telkens wanneer hij, kind uit een arme wijk, in een betere buurt kwam riepen de kinderen daar “Pelé” naar hem. Het zinde hem niet, hij diende hen van antwoord en soms bleef het daar niet bij. “Ik heb erom gevochten en ben er zelfs ooit voor van school gestuurd.” Maar wat die vier letters nu eigenlijk betekenen? Hij is er naar eigen zeggen zelf nooit achter gekomen.

Gestopt in 1977

In 1977 hing Edson Arantes do Nascimento, die tegen dan Pelé allang omarmd had als koosnaam, zijn voetbalschoenen aan de haak. In tegenstelling tot veel andere spelers van wereldformaat uit die periode keerde hij nooit terug naar het voetbal als trainer.

Braziliaans minister van Sport werd hij midden jaren negentig wel. Hij die in de jaren zestig volgens critici nogal vriendelijk omging met de heersende militaire junta probeerde nu als lid van een sociaaldemocratische regering corruptie in het Braziliaanse voetbal aan banden te leggen. Hij voerde de Pelé-wet in, die voetbalclubs aan striktere financiële regels onderwierp.

Hij werd na zijn sportcarrière ook nog ambassadeur voor Mastercard, waarvoor hij actes de présence gaf in dure loges van voetbalwedstrijden, verraste de wereld door reclame te maken voor viagra en had, zo concluderen we toch uit de gespecialiseerde pers, zijn handen ook wel vol met zijn persoonlijke leven. Pelé trouwde drie keer, had een rist affaires en hield aan dat alles – voor zover officieel bekend – zeven kinderen over.

Beter dan Messi?

Hoe Pelé samenvatten? De Britse krant The Guardian deed naar aanleiding van het verschijnen van de Netflix-documentaire vorig jaar een poging. Een onvolmaakte en goedgelovige ster, zagen zij. “Een man die alles kon op een voetbalveld, maar daarnaast vaak het lijdend voorwerp was van krachten waar hij geen grip op kreeg.”

De laatste tien jaar van zijn leven werden getekend door ziekte. Gooi de naam van Pelé in een krantenarchief en je krijgt een aaneenschakeling van ziekenhuisopnames. Dat is ook de reden waarom hij er niet bij was op het WK in Qatar. Pelé leed sinds 2021 aan darmkanker en werd eind november opgenomen omdat zijn nieren en hart het lieten afweten. Hij zag dus niet live hoe Lionel Messi, in de kleuren van de gezworen aarstrivaal Argentinië, voeten en ellebogen in de strijd gooide om de titel van GOAT (greatest of all time) te veroveren.

Van der Elst blijft diplomatisch en zet Lionel Messi, Diego Maradona, Johan Cruijff, Cristiano Ronaldo en Pelé op hetzelfde niveau. Colin daarentegen heeft de knoop jaren geleden al doorgehakt, zegt hij. “Je kunt de velden, het schoeisel en de fysieke omkadering van toen niet vergelijken met die van nu. Maar zeker is wel dat het niveau vandaag veel hoger is. Vroeger waren de WK’s je van het, maar die waren maar om de vier jaar. De Champions League is van veel hogere kwaliteit tegenwoordig en die wordt ieder jaar gespeeld. Dus: Messi is de grootste.”

Zelf zou Pelé zich er wellicht ook bij neergelegd hebben. “Ik bewonder je heel erg”, zou hij Messi gefeliciteerd hebben toen die enkele jaren geleden een record van de Braziliaan brak. Nu, als we Pelé waren, we zouden er sowieso niet mee ingezeten hebben. Wie wil nu de geschiedenis ingaan als zo’n draak van een acroniem als GOAT wanneer je ook bewierrookt kunt worden in de elegantste der bewoordingen. Pelé, voor eeuwig o Rei do Futebol.